TEVEKKÜL

       ‘Tevekkül’, ‘vekâlet’ kökünden türemiş bir kelimedir.

       Tevekkül sözlükte, kendi işini gördürmek üzere birini tayin etme, birine güvenip-dayanma demektir.

       Aynı kökten gelen ‘vekil’, kişinin kendi işini gördürmek üzere tayin ettiği, güvenip-dayandığı kimse demektir.

       ‘Tevkil’ ise, vekil kılma ve tayin etme işidir ki, birine güvenip-dayanma ve onu kendi yerine ‘naib-temsilci’ olarak tayin etmektir.

       ‘Tevekkül’, tevkil etme, vekil kılma işidir.

       ‘Mütevekkil’ tevekkül eden kimseye denir.

       ‘Müvekkil’, hukuk dilinde, davalının kendi yerine işini görmesi veya davasını savunması için vekil olarak avukat tayin eden, avukatı görevlendiren kimsedir. Müvekkilinin davasını savunan veya onun işini gören avukat da ‘vekil’dir.

Allah’ın Vekil Olması  

       Kur’an, Allah’ın kulları için ‘vekil’ olarak yeteceğini açıklıyor: 

      “Allah, her şeyin yaratıcısıdır. O, her şeyin üzerinde vekildir.” (Zümer sûresi, 39/62)  

     “Göklerde ve yerde ne varsa (hepsi) Allah’ındır. Vekil olarak Allah yeter.” (Nisa sûresi, 4/132)  

       Allah’ın güzel isimlerinden biri olarak  (el-Vekil) yarattığı her şey üzerine gözetici ve Hafız (koruyucu) olan, hepsinin iradesinin ve rızkının kendisine ait  olduğu, onlardan zararları giderici, faydalı olanları onlara verici anlamına gelir.  

       O, her şeyi düzenleyen olduğu gibi yönetendirir de. Yarattıklarını gözetir, onların rızıklarını yaratır. Hiçbir şeyin bilgisi kendine gizli değildir, her şeyi korur, sevk ve idare eder.

       Müslümanlar “Allah bize yeter, o ne güzel bir vekildir” (Ali imran sûresi, 3/173) demeleri, bütün bu sıfatların Allah’a ait olduğunu söylemek, O’nun bütün yapıp-etmelerinde güç sahibi ve bağımsız oluşunu ifade etmek içindir. Allah (c.c.) vekil olarak, müminlerin güvenip dayandığı, onların yapamayacağı işlerin en güzel yöneticisidir.   

       Vekil ismi bazı ayetlerde ‘şahit’ anlamına da gelmektedir. Allah (c.c.) her an ve her yerde insanların yaptıklarına tanık olmaktadır, onların yaptıklarını bilir. (Yusuf sûresi, 12/66.)

İnsanlar Hakkında ‘Vekil’ Denilmesi         

Kur’an-ı Kerim’de vekil sıfatı insanlar hakkında da kullanılmaktadır. Bu kullanımlarda vekil daha çok bekçi, gözetleyici, işlerin sorumlusu gibi anlamlar ağır basmaktadır. Dikkat çekici bir nokta ise insanlar hakkında kullanılan ‘vekil’ sıfatının genellikle olumsuz olarak gelmesidir.

“Deki : Ey insanlar! Şüphesiz size Rabbinizden hakk gelmiştir. Kim hidayete ulaşırsa, o, ancak kendi nefsi için hidayete ulaşmıştır. Kimde saparsa, o da, kendi aleyhine sapmıştır. Ben sizin üzerinize bir vekil değilim” (Yunus sûresi, 10/108.)

       ‘Vekil’ kelimesinin insanlar hakkında sözlük anlamıyla kullanılmasında bir sakınca yoktur. Ancak kavram anlamıyla kullanılması pek doğru değildir. Kur’an’ın ‘Allah vekil olarak yeter’ vurgusu bunu bir yönden haber veriyor. Kıyamet günü insanlara sorulacak olan şu soru da oldukça anlamlıdır : “İşte siz, dünya hayatında onlardan yana mücadele ettiniz. Peki kıyamet günü onlardan yana Allah ile kim mücadele edecek ? ya da onlara vekil olacak kimdir ?” (Nisa sûresi, 4/109.)

Tevekkülün Boyutları

       ‘Vekil kılma’ anlamında ‘tevkil’ sürekli Allah’ı ‘Vekil’ kılma olarak geçmektedir. Yani kendisine ‘tevekkül’ edilen Allah (c.c.) ; Allah’ı vekil tutan da, O’na tevekkül eden de insandır. Tevekkül’ün hedefi hep Allah’tır.

       ‘Tevekkül’ fiil ve türevleriyle birlikte kırktan fazla ayette geçmektedir ki, hepsinde de ‘Allah’a tevekkül, O’nu vekil bilme, ona güvenip dayanma söz konusu edilmektedir.

       ‘Tevekkül’, kavram olarak, Allah’ı vekil bilme, ona dayanmadır. Bunu iki şekilde anlamak mümkündür :

Birincisi ; birisini “veli” bilmek, dost, yardımcı ve işine bakabilen bir kimse olarak güvenme,

İkincisi ise ; birisini kendi işi için vekil bilme ve ona güvenip dayanmadır.

       Kavram olarak tevekkül’ ü şöyle tanımlamak mümkündür:       

İnsanın, kendine yüklenilen veya kendine düşen bütün görevleri yaptıktan, bütün çalışmalarını yerine getirdikten ve bütün tedbirleri aldıktan sonra, işin sonucunu Allah’a bırakmasıdır. Allah’a güvenip sonuçtan kuşku duymamasıdır.

       Şüphesiz ki ‘tevekkül’ bazılarının anladığı gibi, havadan ekmek beklemek gayret etmeden bir başarıya ulaşmak, yerinde oturarak Allah’tan bir şey beklemek değildir. Bu anlamda Allah (c.c.) kimsenin vekili değildir. Bazı kimseler, insan olarak üzerlerine düşeni yapmazlar, gerekli çabayı göstermezler, emek sarf etmezler sonra da işlerini Allah’ a havale ederler. Tayin ettikleri vekilin bütün işlerini görmesini isterler.

        İslâm’da böyle bir tevekkül inancı yoktur. Kur’an şöyle diyor:

“Allah’tan bir rahmet olarak, onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın onlar çevrenden dağılır giderlerdi öyle ise onları bağışla onlar için mağfiret dile ve iş konusunda onlarla danış (müşavere et). Bir kere azmettin mi (kesin karar verdin mi) de Allah’a tevekkül et. Çünkü Allah, tevekkül edenleri sever.” (Ali İmran Sûresi, 3/159. ) 

       Görüldüğü gibi tevekkülün oluşum suresi açıktır. Yukarıdaki ayet belli bir konuda yapılması gerekenleri söyledikten sonra tevekkülün gereğine işaret ediyor. ‘Bir kere azmettin mi’ ifadesi, gerekli kararlılığı ve yapılması gerekli çalışmaları haber veriyor.  

       İman edenler, Rablerinin kendilerini ne ile sorumlu tuttuğunu bilirler. Bunun bilincindedirler. Bütün kulluk görevlerinin yerine getirilmesi, bu işin şartıdır. Zaten insan bunun için yaratılmıştır. Görevler yerine gelmeden, sonucu büyük mükafat ve kazanç olarak beklemek mümkün değildir. Mümin, gerekeni yapar, sonuç konusunda Allah’a güvenip-dayanır, O’nun vereceği karşılığa razı olur.

       İslâm müminlere, ilim öğrenmelerini, emirlere uymalarını, rızıklarını aramalarını, Allah yolunda çalışma yapmalarını, düşmana karşı hazırlıklı olmalarını, din ve dünya işlerinde şûraya (istişare-danışma) baş vurmalarını, işleri kolaylaştıracak metotları bulmalarını, adaletle davranmalarını, haksızlıktan kaçınmalarını ve bulara benzer bir çok şeyi yapmalarını emrediyor.

       Elbette bütün bu çalışmalar yapılırsa sonuçları da güzel olacaktır.

     Tevekkül bu anlamda, bütün çalışmaları yaptıktan, bütün görevleri yerine getirdikten sonra duyulan bir iç ve huzur doyumluluk, bir yönden de Allah’ın vereceğine razı olma ahlâkıdır. ‘Tevekkül’ güçlü bir iman ve Allah’ın emrine uymada sürekli bir kararlılıktır.

       Tevekkül eden (mütevekkil), yaptığı tevekkülle bir faydayı elde eder, bir zarardan kurtulur. Onun hakkıyla yapacağı tevekkül ona öyle bir sonuç kazandırır ki, bu sonucu başka bir şeyle elde etmek mümkün değildir.

       Allah’a tevekkül, O’nun yardım ve desteğine güvenmedir, en uygun çalışmayı yapan, kulluk görevleri yerine getirenlere iyi sonuç vereceğinden emin olmaktır.

       Kulun tevekkülü, Allah’ın o kuluna yeterli oluşunun bir sebebidir. Kur’an müminleri tıpkı takvada olduğu gibi böyle bir tevekküle teşvik ediyor. (Müzemmil sûresi 73/8-9.)

       Tevekkül, hakka tam bağlılık, azimli ve kararlılık sahibi olma unsurları ile güçlenir, yerine getirilir. Müminler sadece Allah’a tevekkül ederler. (Ali İmran sûresi 3/122-160.) 

       Onlar sürekli olarak ‘Hasbunallahu ve ni’me’l-vekil- Allah bize yeter, o ne güzel vekildir’ derler. (Ali İmran sûresi 3/173.) 

       Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki :

       “Siz Allah’a hakkı ile tevekkül edebilseydiniz, sizleri de kuşları rızıklandırdığı gibi rızıklandırırdı, sabahleyin aç çıkar, akşama tok dönerdiniz.” Bu demektir ki kuşlar gibi çaba sarfedenler, bu gayretlerinin sonuçlarını en güzel şekilde görürler.  

       Her şey bir sebebe bağlıdır insanın kaderi; hedefini, amacını ve bu amacı gerçekleştirecek olan sebebi de içerisine alır. Bu, toprağın mahsul verebilmesi için, onun sürülmesi, ekilmesi, gübrelenmesi ve sulanması gerektiği gibi bir sebeple sonucun ilişkisidir. ‘Dua ve tevekkül’ün işlerin sonucuna etki etmez’ diyen, amel işlemekle emredilmeyi, sebeplere yapışmayı görmezlikten geliyor demektir. Bir amel işlemeden, bir amaca ulaşmak için bir çaba sarf etmeden, emredilen şeyleri yerine getirmeden bir başarıya veya Allah’ın insana va’d ettiklerine kavuşmak mümkün değildir.

Allah (c.c.), mümin kullarının yalnızca kendisine tevekkül etmelerini emrediyor. (Maide sûresi, 5/11. ) 

Tevekkül, vekâlet kökünden türeyen bir kelime olup, işini birine havale etmek, işini gördürmek için birini vekil kılmak ve kalbin vekile güvenip bağlanması demektir. İçinde Allah’tan başka yapıcı olmadığı inancı yerleşen, O’nun, kullarının her hallerine vakıf olduğunu bilen kul, gönlüyle Allah’a tevekkül eder, O’ndan başkasına  güvenmez. Yüce Allah: “İnanıyorsanız, yalnız Allah’a tevekkül edin”(Mâide sûresi,  5/18.)  “İnananlar Allah’a tevekkül etsinler.”(İbrahim sûresi, 14/12.) “Kim Allah’a tevekkül ederse Allah ona yeter.”(Talak sûresi, 65/3.) buyurmuş; dostlarının kendisine “Rabbimiz, yalnız sana tevekkül ettik, sana yöneldik, dönüşümüz sanadır.”(Mümtehine sûresi, 60/4.) şeklinde dua ettiklerini bildirmiştir. Elçisine de : “O Rahmân’dır. Ona inandık, yalnız ona tevekkül ettik.”(Mülk sûresi, 67/29.) demesini emretmiştir. Yine elçisine: “Allah’a tevekkül et, muhakkak ki sen apaçık bir gerçek üzerindesin.”(Neml sûresi, 27/79.) “Allah’a tevekkül et, vekil olarak O yeter.”(Ahzâb sûresi, 33/3.) “Ölmeden Diri olan (Allah)’a tevekkül et!”(Furkan sûresi, 25/58.), “Bir şeye karar verince Allah’a tevekkül et, çünkü Allah, tevekkül edenleri sever.”(Âl-i İmrân sûresi, 3/159.) buyurmuş; dostlarının “Niçin biz, bizi yollarımıza ileten Allah’a tevekkül etmeyelim.”(İbrahim sûresi, 14/12.) dediklerini ; Peygamber sahâbilerinin de: “Allah bize kâfidir. O ne güzel   vekîldir!”(Âl-i İmrân sûresi, 3/173.) dediklerini nakletmiş ve onların: “Allah’ın ayetleri okununca imânlarının arttığını, Rablerine tevekkül ettiklerini.”(12) bildirmiştir.

      Kur’an-ı kerîm’in birçok âyetinde tevekküle teşvik edilmiştir. Buhârî ve Müslim, Allah Resûlünün şöyle dua ettiğini tesbit etmişlerdir: “Allah’ım, sana teslim oldum, sana inandım, sana yöneldim, senin uğrunda dövüştüm. Allah’ım, izzetine  sığınırım, senden başka tanrı yoktur. İzzetin hakkı için beni sapıklıkta bırakma; sen ölmeyen dirisin, cinler ve insanlar ölürler!”(Buhâri, Müslim.)

      Hz. Ömer(r.a) de Peygamber(s.a.v.)’in şöyle dediğini rivayet etmiştir: “Siz hakkıyla Allah’a tevekkül  ettiyseniz O, kuşları beslediği  gibi sizi de beslerdi. Sabahleyin kursağı boş çıkan kuşlar, akşamleyin tok dönerler.”(İbn Mâce, Tirmizi, Müsned.)

       Dinin yarısı tevekkül, öteki yarısı da inabedir. Çünkü din, istiâne(Allah’tan yardım dileme) ve ibadet (Allah’a kulluk) etmektir. Tevekkül istianedir, İnabe de ibadettir. Allah’ın elçisi (s.a.v)’in, kendisine “İnsanlardan bir şey isteme” dediği Sevban, ondan sonra elinden kamçısı düşse birinden onu alıp kendisine uzatmasını istemez hayvanından inip kamçısını alırdı.(Müsned.)

     Hasan Basri: “Kim tevekkül ve kanaat edip razı olursa kendisi istemeden eşya onun ayağına gelir.”demiştir.

    Tasavvufçulara göre tevekkülün anlamı ve dereceleri: 

       İmam Ahmed ibn Hanbel’e göre tevekkül, bir kalp eylemidir. Kimine göre tevekkül, kalbin, Allah’ın yeter olduğunu bilmesidir. Kimine göre tevekkül, ölünün yıkayana teslim olması gibi kalbin de Allah’a teslim olması, kulun kendisinin kaderinin seyrine tam teslimiyet ile bırakmasıdır. Sehl’e göre tevekkül, kendini Allah’ın dilediğine bırakmaktır. Bunun diğer anlamı da  kadere rızasıdır.

      Tevekkül, Peygamber (s.a.v.)’in hali, çalışmak da sünnetidir. Onun haline göre davranan, sünneti ihmal etmez. İşte Ebû Saîd: “Tevekkül, sükûnsüz ızdırap (durmadan hareket) ve ızdırapsız sükûn (Allah’ın takdirine  kılı   kıpırdamadan bağlanıp durmak)tır.”sözüyle bunu anlatmak istemiştir. Bu konuda Sehl’in sözü daha açıktır. Sehl: “Tevekkül, kalbin, Allah’tan başkasıyla ilgilerini kesmesidir.”, “Allah ile, ilgisiz (başka bir şey ile ilgisi kalmadan, hiçbir şeye bağlanmadan) yaşamaktır.” demiştir.(Kuşeyri Risâlesi.)

Tevekkülün dereceleri :

        Kalb ve yakîn kuvveti ile( inanç ve bilgi gücü ile) tamam olan tevekkül üç dereceye ayrılır:

       Birinci derece, kulun Allah’ın kefaletine ve yardımına güveni, vekîle güveni gibi olmaktır.

      İkinci derece, kulun Allah ile  durumu, çocuğun annesi ile olan durumu  gibi olmaktır. Çocuk, annesinden başkasını bilmez ve ondan başkasına güvenmez. Onu görür görmez eteğine yapışır, bırakmaz. Annesi olmadığı zaman başına bir şey gelse, söyleyeceği ilk söz: “Vay Anam” demektir. Çünkü annenin kefaletine, korumasına ve şefkatine her şeyden çok güvenmektedir. İşte Allah’a bağlılığı da bu dereceye gelen, çocuğun annesine güvenmesi gibi Allah’a güvenen kimse O’na tevekkül eder. Bu derece ile birinci derece arasındaki fark şudur: Bu derecede olan, tevekkülü ile tevekkülünden geçer. Kalbi tevekkülünü görmez. Yalnız tevekkül ettiğini görür, başka bir şeye iltifatı olmaz. Fakat birinci derecedeki tevekkülde zorlama, kesb vardır. Mütevekkil (tevekkül eden kişi) henüz tevekkülünden geçmemiştir, eylemini görmekte ve bilmektedir. Bu da bir parça da olsa kalbi, yalnız tevekkül ettiğini düşünmekten alıkoyar.

        Tevekkülün en aşağı derecesinden, ortasından ve en yükseğinden sorulan Sehl:”Birincisi arzuları terk etmektir; ikincisi tercihleri terk etmektir” demiş ve üçüncüsü için de: “Ortasına varmayan onu bilemez” demiştir.

       Üçüncü derece tevekkülün en yüksek derecesidir. Kulun oturuşunda, kalkışında, bütün davranışlarında, ölünün yıkayıcıya teslim olması gibi Allah’a teslim olmasıdır. Bu kul, nefsini ezeli kudretin hareket ettirdiği ölü sanar. Ölü nasıl yıkayıcıya teslim olursa, bu mütevekkil de Allah’ın dilemesine ve yapmasına öyle teslim olmuştur. Çünkü kendisinin, Allah’ın kudretinin, ilminin, iradesinin ve diğer sıfatlarının aktığı bir kanal olduğunu bilir. Bu mütevekkil, annesinin ardından ağlayan, onun eteğine yapışan,  ardından koşan çocuk gibi değil; ağlamasa da annesinin kendisine bakacağını, eteğine yapışmasa da annesinin kendisini kucağına alacağını, süt istemese de annesinin kendisini emzireceğini bilen çocuk gibidir. BU makamda Allah’ın keremine ve inayetine, O’nun istemeden vereceğine tam güven hasıl olduğundan, bu makamdaki tevekkül, duayı bırakma sonucunu verir. Artık kul Allah’tan bir şey istemez olur. Oysa ikinci makam duayı bırakmayı değil, Allah’tan başkasından istememeyi gerektirirdi. Bu makam ise (Hakk’ın uygun olanı yapacağına tam güven ile) Hakk’tan da istememeyi gerektirir. (İhya.)